Tło historyczne c.d.

Na ziemiach polskich formy poprzedzające komiks nowoczesny pojawiły się w połowie XIX wieku. Za prekursorów można uznać m.in. Artura Bartelsa i Franciszka Kostrzewskiego. Bartels jest autorem opowiastek w obrazkach pt. Łapigrosz (wraz z Cyprianem Norwidem), Pan Eugeniusz i Pan Atanazy, człowiek postępowy, wydanych w 1858 roku w Paryżu przez Jana Wilczyńskiego, w serii rycin pt. Albumy wileńskie. Kostrzewski publikował m.in. w warszawskim „Tygodniku Illustrowanym”. W roku 1859 ukazała się jego Historia jedynaczka w 32 obrazkach (według pomysłu Leona Kunickiego) a w 1860 Historia jedynaczki w 22 obrazkach. Opowiastki o ludziach rozpieszczanych w dzieciństwie. 

 

Ogniem i mieczem, czyli Przygody szalonego Grzesia, „Szczutek” nr 10, 1919, scen. S.Wasylewski, rys. K. Mackiewicz

 

Za pierwszy polski komiks uznaje się Ogniem i mieczem, czyli Przygody szalonego Grzesia – powieść współczesną, autorstwa Kamila Mackiewicza (rysownika) oraz Stanisława Wasylewskiego (scenarzysty używającego pseudonimu Bury Jan), który ukazywał się w roku 1919 na łamach czasopisma satyryczno-politycznego „Szczutek”, wydawanego w Krakowie i potem we Lwowie. Jak wspomniałem, historie opowiadane za pomocą słowa i obrazu pojawiały się na ziemiach polskich dużo wcześniej, jednak to Grześ został uznany za pierwszego ważnego polskiego bohatera komiksowego. W kraju odradzającym się po 123 latach zaborów, opowieść o dzielnym żołnierzu, który walczył na kilku frontach, zdobyła wielu zwolenników i przyczyniła się do popularyzacji tej dziedziny sztuki. Ogniem i mieczem było komiksem w formie europejskiej, a więc z tekstem pod kadrami. Liczyło sobie 28 odcinków.
W roku 1996 obchodziliśmy 100-lecie komiksu. Rocznica dotyczy oczywiście czasu powstania Yellow Kida. W roku 2019 obchodziliśmy 100-lecie komiksu polskiego, a więc minął wiek od pojawienia się Grzesia.

Komiksy w przedwojennej Polsce pojawiały się przede wszystkim w prasie. Często w dodatkach ilustrowanych. Sporadycznie w osobnych książeczkach. Do najważniejszych pism obrazkowych z tamtego okresu należą: „Grześ” (1919-1920), „Świat Przygód” (1935-1939), „Gazetka Miki” (1938-1939)[1] oraz periodyki łódzkiego koncernu Republika: „Karuzela” (1936-1939), „Wędrowiec” (1937-1939) i „Tarzan - tygodnik przygód i powieści egzotycznych” (1937)[2]. 

 

 Przygody Bezrobotnego Froncka, „Siedem Groszy”, rys. Franciszek Struzik

 

Prawdopodobnie najważniejszą ówczesną serią były Przygody Bezrobotnego Froncka autorstwa Franciszka Struzika, które ukazywały się w formie pasków na łamach katowickiej popołudniówki „Siedem groszy”, od roku 1932 do czasu wojny. W latach 1935-1936 pojawiły się też trzy albumy. Tytułowy Froncek był ofiarą kryzysu gospodarczego. Jako człowiek bezrobotny dużo podróżował, nie tylko po Śląsku, ale i po całym świecie. Był w Hiszpanii, we Francji, Chinach i oczywiście w Niemczech. Przygotowany w 2016 roku przez Adama Ruska tom z jego przygodami liczy 416 stron. Oprócz komiksów znajdziemy w nim obszerne opracowanie. Dowiadujemy się z niego m.in., że Franciszek Struzik urodził się w 1902 roku w Szopienicach, całe życie mieszkał w Janowie (dziś jest to dzielnica Katowic). Był górnikiem i utalentowanym plastykiem amatorem. W 1929 roku wygrał ogłoszony przez koncern prasowy Polonia konkurs na stanowisko rysownika. Odtąd dostarczał rysunki do wszystkich periodyków Polonii. Okoliczności jego śmierci nie są do końca znane, prawdopodobnie zginął po aresztowaniu przez Niemców[3].

 

Przygody Wicka Buły w „raju”, „Gość Niedzielny”

 

Zagrożeniu ze strony Związku Radzieckiego poświęcone są min. Przygody Wicka Buły. Ich autor nie jest znany, prawdopodobnie był to Franciszek Struzik. Seria ukazywała się w formie pasków we „Froncie Katolickim”, dodatku do „Gościa Niedzielnego”, tygodnika Kurii Biskupiej w Katowicach. Komiks był odpowiedzią na prosowiecką propagandę „Płomyka”, pisma dla dzieci wydawanego przez Związek Nauczycielstwa Polskiego. Tytułowy Buła z powodu kryzysu traci pracę na kopalni. Jest głodny, zmęczony i sfrustrowany. Znajduje na ławce „Płomyka”. Pod wpływem lektury postanawia udać się do raju, czyli do Związku Radzieckiego. Tam styka się z dramatem ludzi sowieckich, z głodem, śmiercią i pracą niewolniczą. Historia ukazała się w roku 2016 w trzecim tomie serii Dawny komiks polski, poświęconym Związkowi Radzieckiemu[4].
W Polsce pojawiały się też komiksy antyhitlerowskie. Od połowy czerwca 1939 roku aż do rozpoczęcia konfliktu w „Expressie Ilustrowanym” ukazywała się historyjka pt. Heil, Piffke! Stanisława Dobrzyńskiego i Jerzego Bolskiego. Była to opowiastka o przygodach SA-mana, Wilhelma Piffke, który był uosobieniem negatywnych cech przypisywanych Niemcom[5]. 

 

 120 przygód Koziołka Matołka, scen. K. Makuszyński, rys. M. Walentynowicz

 

Bardzo popularne były adresowane do dzieci komiksy Kornela Makuszyńskiego i Mariana Walentynowicza. Przygody Koziołka Matołka (cztery tomy w latach 1932-1934), małpki Fiki Miki (trzy tomy w latach 1935-1936) oraz legendarne dzieje Polski (dwa tomy, 1937, 1938). 

Komiksy w przedwojennej Polsce, a w zasadzie filmy, bo tak je wówczas nazywano, na ogół pozbawione były dymków. Prawdopodobnie pierwszym polskim komiksem z dymkami była historyjka o przygodach Franka Rzepki publikowana w tygodniku „Strzelec” od stycznia 1932 roku[6].
Pierwszym zagranicznym komiksem z dymkami w naszym kraju była seria Pan Bujdalski i Kaczorek[7], publikowana od 1930 roku na łamach „Małego Kurjerka”, dodatku do „Kurjera Łódzkiego”. Był to przedruk popularnej duńskiej serii pt. Peter og Ping autorstwa Roberta Storma Petersena.
Większość komiksów, które pojawiały się w prasie polskiej była przedrukami z zza granicy, najczęściej mocno przerabianymi (np. z komiksów amerykańskich, tak jak w Europie Zachodniej, usuwano dymki). Do najpopularniejszych postaci należeli Fyrtaarnet og Bivognens, duńscy bohaterowie filmów komediowych znani na terenie Europy i Stanów Zjednoczonych, którzy pojawiali się też w komiksach (rysowało je wielu autorów, jako pierwszy Georg Hansen, 1923 r.). W wersji polskiej nazywali się z niemiecka, Pat i Patachon. Rysował ich m.in. Wacław Drozdowski, wzorując się na duńskim oryginale. Drozdowski wraz ze scenarzystą Adamem Ochockim, stworzył na ich podstawie postacie Wicka i Wacka, popularne w łódzkiej prasie powojennej. 

 

 „Karuzela” nr 13, 1938, na okładce: Pat i Patachon, rys. W. Drozdowski

 

Na rynku polskim wydawane były w różnej formie komiksy z przygodami postaci takich jak: Adamson (Agapit Krupka), Betty Boop (Baśka Figlarka), Blondie (Rodzina Gąsków), Flash Gordon (Błysk Gordon), Flip i Flap, Mutt  & Jeff, Popeye (marynarz Kubuś albo Ferdek), Prince Valiant (Przygody Księcia Karola), Superman (Nadczłowiek jutra), Tarzan, a także komiksy Walta Disneya i serie Bringing Up Father (Przygody pana Gerwazego i jego żony Trudy albo Ucieszne przygody Kajtusia i Kundzi) oraz The Katzenjammer Kids (Hultajska trójka)[8][9]. Komiksy amerykańskie z syndykatu King Features trafiały do Polski prawdopodobnie za pośrednictwem szwedzkiej agencji Bulls[10].
Jak wspomniałem, komiksy były spolszczane, przerabiane (często układano z kadrów zupełnie nowe historie) a nawet przerysowywane.

Podczas wojny Niemcy szybko zlikwidowali niezależną prasę polską. Zastąpiły ją tytuły o charakterze propagandowym. Określane je mianem „gadzinówek”. Współpraca z nimi uznawana była za kolaborację. Komiks pojawiał się w nich sporadycznie.
Do najciekawszych komiksów wydawanych w języku polskim na obczyźnie należą Przygody Walentego Pompki („Odsiecz – Polska Walcząca w Ameryce”, 1941-1942) Mariana Walentynowicza i Ryszarda Kiersnowskiego (pod pseudonimem Ryszard Pobóg) oraz Przygody Kuby Łazika („Łaziku na nowym m./p.”, dodatek do „Dziennika Żołnierza APW”, 1943) Włodzimierza Kowańki i Jerzego Laskowskiego.

Przez pierwsze lata po wojnie w  prasie polskiej w dalszym ciągu publikowano komiksy. Wydawano m.in. kontynuację przedwojennego „Świata Przygód”. Ukazywała się ona jako „Nowy Świat Przygód” (1946–1947) i później „Świat Przygód” (1947–1949), który następnie połączono z harcerskim dwutygodnikiem „Na Tropie”. W efekcie tej fuzji powstał tygodnik „Świat Młodych” (1949–1993). Sytuacja zmieniła się na przełomie lat 40. i 50., kiedy rządząca Polską, kontrolowana przez ZSRR partia komunistyczna rozpoczęła proces przekształcania kultury na wzór radziecki. Artystom narzucano jedynie słuszne trendy, funkcjonowała cenzura. W mediach pojawiły się niewybredne ataki na amerykańską i zachodnioeuropejską politykę, styl życia oraz kulturę. Jednym z jej symboli stał się komiks, zepchnięty na margines i przez wiele lat wykpiwany przez komunistyczną propagandę. W latach 1957-1958 na fali politycznej odwilży ukazało się 98 numerów tygodnika dla młodzieży „Przygoda”. Funkcjonował w nim duży dział z historyjkami obrazkowymi. Pismo było wzorowane na francuskim komunistycznym magazynie „Vaillant”, który był drukowany w Polsce. Nasi twórcy inspirowali się komiksami z tego pisma, naśladowali je albo przerysowywali.

 

 „Wieczór Wybrzeża” nr 294/1970, Kajtek i Koko w kosmosie, scen. i rys. J. Christa

Do najważniejszych autorów publikujących wówczas w prasie należą: Zbigniew Lengren, autor cykl niemych pasków pt. Prof. Filutek, które ukazywały się od 1 lutego 1948 roku na łamach krakowskiego tygodnika kulturalnego „Przekrój”. Seria drukowana była do 2003 roku i osiągnęła ponad 2000 odcinków. Janusz Christa, który związał się z gdańską popołudniówką „Wieczór Wybrzeża”. Od 1958 publikował na jej łamach m.in. serie pasków o przygodach Kajtka-Majtka, potem Kajtka i Koka oraz Kajka i Kokosza. Jerzy Wróblewski, wieloletni współpracownik bydgoskiego „Dziennika Wieczornego”. Henryk Jerzy Chmielewski – „Papcio Chmiel”, najbardziej znany z serii Tytus, Romek i A’Tomek, publikowanej na łamach „Świata Młodych”.

 

 

Tytus, Romek i A’Tomek, księga V, 1970, scen. i rys. Henryk Jerzy Chmielewski - „Papcio Chmiel”

 

Kapitan Żbik, Salto śmierci, 1972, rys. Bogusław Polch

 

Kapitan Żbik, Skoda TW 6163, 1973, rys. Grzegorz Rosiński

 

 Kapitan Żbik, Kryptonim "Walizka", 1975, rys. Jerzy Wróblewski

Oprócz komiksów dla dzieci w PRL-u drukowano przede wszystkim komiksy dydaktyczne i propagandowe. Opiewano w nich m.in. komunistycznych partyzantów i bojowników ruchu robotniczego. W 1968 rozpoczęto druk serii o przygodach oficera Milicji Obywatelskiej pt. Kapitan Żbik. Były to komiksy kryminalne, wydawane w celu ocieplenia wizerunku milicji. Samo słowo „komiks” było w dalszym ciągu niepopularne, a więc na potrzeby serii zastąpiono je określeniem „kolorowe zeszyty”. Do zamknięcia Kapitana Żbika w 1982 ukazały się 53 odcinki o łącznym nakładzie ponad 11 milionów egzemplarzy. Zeszyty w ramach serii rysowali m.in. Grzegorz Rosiński, Bogusław Polch i Jerzy Wróblewski.
W tamtych czasach popularne były w Polsce komiksy nawiązujące do znanych i lubianych seriali telewizyjnych. Wyróżniały się serie: Podziemny front z rysunkami Mieczysława Wiśniewskiego i Jerzego Wróblewskiego (1969-1972, 9 odcinków), Przygody pancernych i psa Szarika z rysunkami Szymona Kobylińskiego (1970–1971, 3 odcinki), Kapitan Kloss z rysunkami Mieczysława Wiśniewskiego (1971–1973, 20 odcinków) oraz Janosik z rysunkami Jerzego Skarżyńskiego (1974, 6 odcinków).

 

„Relax” numer 1, 1976 r.

W roku 1976 na rynku pojawiły się dwa magazyny komiksowe: „Relax” oraz „Alfa”. W „Relaxie” drukowano komiksy historyczne, fantastyczne, przygodowe oraz komiksy dla dzieci. Wśród rysowników byli m.in. Janusz Christa, Tadeusz Baranowski, Jerzy Wróblewski oraz Grzegorz Rosiński, który od 1978 publikował tam Thorgala do scenariusza Jeana Van Hamme. Magazyn wydawano w latach 1976-1981, ukazało się 31 numerów.  Trochę inną tematykę podejmowano w „Alfie”. Był to magazyn łączący komiks z science fiction i tematyką popularnonaukową. W latach 1976-1985 ukazało się 7 numerów a najważniejszym z rysowników publikujących na jej łamach był Rosiński.


Przypisy:

[1] Stanisław Borowkin, „Gazetka Miki” (1938—1939), „Kwartalnik Historii Prasy Polskiej” 27/1 (1988), s.39-49
[2] Adam Rusek, Od „Grzesia” do „Gazetki Miki”: dzieje czasopism obrazkowych dla młodzieży w II Rzeczypospolitej, „Rocznik Historii Prasy Polskiej” T. XII  (2009)  Z. 2 (24)
[3] Adam Rusek, Autorzy, Dawny komiks polski, tom 4. Przygody Bezrobotnego Froncka,.Wydawnictwo Komiksowe 2016
[4] Dawny komiks polski, tom 3, Wydawnictwo Komiksowe 2016
[5] Michał Błażejczyk, „Zeszty Komiksowe” nr 4/2006
[6]
[7] https://www.facebook.com/MuzeumKomiksu/photos/?tab=album&album_id=1366454860051984
[8] Adam Rusek, Tarzan, Matołek i inni. Cykliczne historyjki obrazkowe w Polsce w latach 1919-1939, Biblioteka Narodowa, Warszawa 2001
[9] Adam Rusek, Leksykon polskich bohaterów i serii komiksowych, Biblioteka Narodowa, Warszawa 2007
[10] Ibid., s.71-72

 

 

Zrealizowano w ramach programu stypendialnego Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego – Kultura w sieci.